W naturze występuje około 30 gatunków bukszpanów. Rośliny te pochodzą z południa Europy, północnej Afryki, Azji Mniejszej, Kaukazu, a nawet Ameryki Środkowej i Antyli. Spośród nich jedynie dwa gatunki powszechnie stosuje się u nas w ogrodnictwie. Pierwszy to bukszpan wieczniezielony Buxus sempervirens – częściej uprawiany, dostępny w bardzo wielu formach odmianowych zróżnicowanych pod względem siły wzrostu, pokroju, kształtu, wielkości i koloru liści. Drugi to bukszpan drobnolistny Buxus microphylla, znacznie rzadziej spotykany, w sprzedaży najczęściej dostępny w odmianie ‘Faulkner’.

Oba gatunki są stosunkowo do siebie podobne. Są to zimozielone gęste krzewy lub niewielkie drzewa o początkowo jajowatym pokroju, ciemnozielonych, skórzastych, eliptycznych liściach podobnych do liści borówki czerwonej. Blaszki liściowe są całobrzegie, na szczycie mogą być wcięte lub zaokrąglone, z wierzchu błyszczące, od spodu matowe. Niepozorne, rozdzielnopłciowe kwiaty są małe i drobne, żółte, pozbawione płatków, wyrastają w kątach liści.

Zwykle kwiat żeński otoczony jest kilkoma kwiatami męskimi. Kwiaty rozwijają się od końca marca do początku maja, są miododajne, wabią liczne owady, intensywnie pachną. Równie małe i niepozorne owoce po dojrzeniu „wystrzeliwują” na odległość nawet kilku metrów twarde czarne nasiona. Bukszpan wieczniezielony jest gatunkiem uprawianym od starożytności. Roślinę ceniono ze względu na twarde, jasnożółte, bardzo wartościowe drewno, które służyło do wyrobu ozdobnych pudełek i instrumentów muzycznych. Największą w kraju kolekcję bukszpanów (kolekcję narodową) można obejrzeć w Arboretum Uniwersytetu Wrocławskiego w Wojsławicach.

Bukszpan jest rośliną długowieczną, w sprzyjających warunkach dożywa 600-700 lat, odporną na suszę, dlatego często bywa sadzony na cmentarzach. Najważniejsze zastosowanie bukszpan znalazł jednak w ogrodach barokowych, nazywanych także francuskimi. Styl ten charakteryzuje się regularnością i symetrią kompozycji, a drzewa i krzewy są formowane, równo strzyżone i utrzymywane w ściśle określonych proporcjach. Bukszpan doskonale poddaje się formowaniu, utrzymuje liście przez cały rok, więc w okresie zimy nie traci na atrakcyjności, jest przy tym mało wymagający. Jako roślina żywopłotowa służy do tworzenia zielonych ścian, niskich boskietów, labiryntów, gabinetów.

Cięty silnie i utrzymywany na wysokości 20-50 cm jest doskonałą rośliną obwódkową. W tej formie najpiękniej prezentuje się wzdłuż wijących się ścieżek, wokół rabat bylinowych albo różanek. Klasyczne połączenie różanej rabaty obwiedzionej strzyżonym bukszpanem wcale nie musi być zarezerwowane dla ogrodów pałacowych i rezydencji – jest proste do wykonania i utrzymania także w niewielkich ogrodach przydomowych. Wykonanie labiryntu jest trudniejsze, wymaga uprzedniego zaprojektowania mniej lub bardziej skomplikowanej sieci ścieżek.

 

Niezawodny w uprawie

Bukszpan ma małe wymagania uprawowe, dobrze rośnie na większości przeciętnych gleb ogrodowych o pH obojętnym lub zasadowym, nie lubi jedynie gleb zbyt piaszczystych, kwaśnych oraz podmokłych. Najlepiej rozwija się na podłożach żyznych, ciepłych, przepuszczalnych, umiarkowanie wilgotnych. Jest to roślina tolerancyjna co do światła, odporna na suszę oraz mało wrażliwa na zanieczyszczone powietrze miejskie.

W przypadku uprawy na stanowiskach silnie nasłonecznionych krzewy warto na zimę okrywać (cieniować) siatką szkółkarską, zwłaszcza we wschodnich rejonach kraju, gdzie przeważa klimat kontynentalny i rośliny narażone są na przemarzanie (strefa 6a). Cięcie wykonuje się zwykle dwa razy do roku, wczesną wiosną i w połowie lata.

W przypadku rzeźb ogrodowych częściej. Powszechnym szkodnikiem bukszpanów jest miodówka bukszpanowa, mszyca powodująca wybrzuszenia liści. Zwalczamy ją, opryskując jednym z dostępnych w handlu preparatem o działaniu wgłębnym.

Najefektowniejsze są rzeźby roślinne z buszpanu, nazywane fachowo: topiar. Ich wykonanie zajmuje nierzadko wiele lat i wymaga cierpliwości, zwłaszcza jeśli rzeźby te mają przedstawiać sylwetki zwierząt. Znacznie łatwiejsze jest uzyskanie form geometrycznych: kul, walców, czworościanów, stożków czy prostopadłościanów. Tego typu rzeźby doskonale prezentują się solo w miejscach wyeksponowanych. Mogą być też częścią żywopłotu, z którego wyrastają lub się wyłaniają.

Formowane bukszpany uprawiane w dużych terakotowych lub kamiennych donicach są najczęściej wykorzystywane do dekoracji miejsc reprezentacyjnych, np. w przedogródkach.  W nowoczesnych założeniach ogrodowych, zwłaszcza miejskich, popularne są modernistyczne donice z tworzyw sztucznych, szkła lub metalu. Używając tego typu pojemników, nie zapominajmy o wewnętrznym zaizolowaniu ścianek donic płytami styropianu, który skutecznie zabezpieczy system korzeniowy przez przemarzaniem.

Polecane odmiany bukszpanu

Buxus microphylla ‘Faulkner’ – obecnie bardzo popularna i właściwie jedyna tak szeroko dostępna odmiana bukszpanu drobnolistnego, uzyskana w USA w 1970 roku. Krzew o kulistym pokroju, dorasta do 1-1,2 m, liście zaokrąglone, 1,5 cm długości, ciemnozielone, błyszczące, na zimę przebarwiają się na brązowo. Odmiana wyróżniona w 2012 roku nagrodą AGM.

- Buxus microphylla ‘Compacta’  – karłowa, bardzo wolno rosnąca odmiana o półkulistym pokroju, osiągająca po 30 latach uprawy zaledwie około 30 cm wysokości. Liście drobne, jasnozielone, błyszczące. Polecana do sadzenia na skalniakach.

Odmiany bukszpanu wieczniezielonego

- ‘Marginata’  – gęsty krzew o wzniesionych, prostych pędach i jajowatym pokroju, po 10 latach uprawy dorasta do 1,3 m wysokości i 0,8 m szerokości. Pędy grube, blaszki liściowe długości 2,5 cm, szarozielone z nieregularnym złocistym obrzeżeniem. Wierzchołki listków okrągłe, często zdeformowane.

-‘Aureovariegata’  – pokrój krzewiasty, liście jajowate, lekko wydłużone, wiosną jasne, intensywnie żółto-kremowe, później zielone, różnorodnie paskowane i nakrapiane żółtymi plamkami. Odmiana uprawiana w Wielkiej Brytanii już w XVIII wieku, polecana do miejsc cienistych i półcienistych.

- ‘Blauer Heinz’  – kompaktowy krzew o pokroju kulistym. Po 10 latach osiąga około 0,4 m średnicy. Liście mają ok. 2 cm długości, są pokryte niebieskawym nalotem, gęsto osadzone na pędach, zimą zielone. Cenna i wartościowa odmiana.

- ‘Elegantissima’  – niewielki, kompaktowy krzew o wzniesionych pędach i jajowatym pokroju, dorastający po 10 latach uprawy do 1 m wysokości i 0,5 m szerokości. Liście eliptyczne, do 2,5 cm długości, ciemnozielone z jasnym, kremowym, nieregularnym obrzeżeniem. W 1993 roku wyróżniony nagrodą AGM.

- ‘Kraków’ – polska półkulista odmiana bukszpanu o wydłużonych, lancetowatych, jasnozielonych liściach, płasko ułożonych na cienkich gałązkach. Dorasta do około 1,5 m.

- ‘Rotundifolia’ – szeroki, silnie rosnący krzew o kulistym pokroju, po wielu latach dorastający do 2,5-4 m. Liście prawie okrągłe, długości 2,5 cm, niebieskawozielone, błyszczące. Odmiana polecana do tworzenia form geometrycznych i rzeźb ogrodowych.

- ‘Suffruticosa’  – karłowy krzew dorastający do 1 m. Liście drobne, długości 1-2 cm, owalne, wcięte na wierzchołku. Odmiana wyróżniona nagrodą AGM.nie tylko do zadań specjalnych.