Autorką tekstu jest dr inż. Beata Romanowska

Malwa ogrodowa, podobnie jak mak polny i chaber, jest od dawien dawna nieodłącznym elementem polskich krajobrazów. Botanicy nazywają ją prawoślazem wysokim, czasem prawoślazem różowym, najczęściej jednak spotykanymi nazwami są malwa, malwa czarna oraz malwa ogrodowa Althaea rosea. Gatunek ten pochodzi ze wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego. W XI wieku był popularną w Europie Środkowej rośliną ozdobną, a jej wyjątkową wartość leczniczą znali doskonale starożytni Grecy i Rzymianie.

Prawoślaz wysoki jest wprawdzie byliną, ale w uprawie traktuje się go jako roślinę dwuletnią (czasem trzyletnią). W drugim roku uprawy z rozety liści wyrasta wysoki nierozgałęziony kwiatostan, na którym rozwijają się ogromne kwiaty. Przyciągają one uwagę bogactwem kolorów – od białego do czarnego, poprzez różowy, żółty, czerwony i fioletowy. Odmiany o kwiatach w różnych barwach uprawiane są jako ozdobne, natomiast o czarnych i purpurowo-czarnych wykorzystuje się w lecznictwie, np. odmianę długo kwitnącej ‘Czarnej Mańki’. 

Spośród form o kwiatach pełnych można wymienić: pełne wielkie – płatki zewnętrzne dłuższe od wewnętrznych, szkockie – płatki tej samej długości, chetera – kwiaty gęsto osadzone na pędzie oraz fimbriata floropleno, która ma postrzępione płatki.

Prawoślaz lekarski Althaea officinalis (zdj.: Fotolia.com)

Prawoślaz najlepiej rośnie na glebach próchnicznych i osłoniętych od wiatrów stanowiskach słonecznych. Na gorszych glebach zawiązuje mniej kwiatów. Rozmnażamy go w kwietniu, bezpośrednio do gruntu (na głębokość 1-3 cm), przez wysiew nerkowatych niełupek. Można również rozmnażać prawoślaz z rozsady posadzonej w maju lub wrześniu, gdy siewki mają od dwóch do trzech liści. Bardzo ważne, aby każdy materiał przeznaczony do rozmnażania był zdrowy. Do jednej z najgroźniejszych chorób należy rdza.

Surowcem leczniczym malwy czarnej są kwiaty. Mogą być zbierane z kielichem lub same płatki. Zbioru dokonuje się ręcznie, co kilka dni, przez okres dwóch, trzech miesięcy. Kwiaty zawierają 8-12% śluzów, barwniki antocyjanowe o pięknym czerwonym odcieniu (działają przeciwzapalnie), fitosterole, żywice, garbniki oraz sole mineralne.

Śluzy są połączeniem cukrów prostych i kwasów uronowych, zawierają wapń, magnez, potas i mikroelementy (jod, żelazo, brom). Ich obecność jest charakterystyczna dla roślin z rodzin ślazowatych, lipowatych, lnowatych, babkowatych. Działają osłaniająco, powlekająco i zmiękczająco w stanach zapalnych błon śluzowych jamy ustnej, gardła, krtani, przewodu pokarmowego, żołądka oraz dwunastnicy.

Prawoślaz lekarski (ślaz lekarski, ślaz prawdziwy) Althaea officinalis – jak pozostałe ok. 1500 gatunków roślin z rodziny ślazowatych – dostarcza surowca zawierającego śluzy, który zawarty jest najczęściej w wykopanych latem i jesienią korzeniach oraz liściach zebranych przed kwitnieniem roślin. Ich wodne wyciągi są niezastąpionym środkiem przeciwkaszlowym i osłaniającym, stosowanym w przeziębieniach oraz zaparciach (można je podawać nawet niemowlętom).

Prawoślaz lekarski należy do roślin wieloletnich (w uprawie przez 4-5 lat). W pierwszym roku wytwarza rozetę liści, w drugim natomiast pędy kwiatostanowe. Występuje w całej Europie.

Bogate w cukry korzenie i liście prawoślazu od wieków stosowane były również jako warzywo. Starożytni Rzymianie dodawali go do zupy jęczmiennej, a w kuchni staropolskiej zastępował pietruszkę.

Innym przedstawicielem rodziny ślazowatych, rosnących w strefie umiarkowanej, jest ślaz dziki, nazywany także ślazem leśnym, ślazem zajęczym, a także malwą dziką Malva silvestris L. Ma purpurowe kwiaty z ciemniejszymi żyłkami, kwitnie obficie od czerwca do września, najczęściej na łąkach i przy drogach. Prezentuje się także efektownie w ogrodzie, w miejscach, gdzie występują gleby średnie i lekkie, gdyż nie toleruje gleb podmokłych. Rozmnaża się łatwo z siewu niełupek (na głębokość ok. 1 cm), wykonanego późną jesienią lub wczesną wiosną.

Ślaz piżmowy Malva moschata (zdj.: Fotolia.com)

Ślaz dziki, podobnie jak prawoślaz, jest środkiem fitoterapeutycznym. Kwiaty i liście, będące surowcem leczniczym, zbiera się ręcznie, bez szypułek, przez całe lato.

Ślaz piżmowy Malva moschata jest niższy od poprzednich gatunków – ma około 60 cm. Rośnie w miejscach słonecznych, toleruje również półcień. Jego różowe lub białe kwiaty rozwijają się w połowie lata i kwitną do jesieni. Liście po roztarciu mają zapach piżma. Ślazówka turyngska Lavatera thuringiaca L. jest popularną byliną w nizinnych rejonach kraju. Ma bladoróżowe kwiaty z jasnoniebieskimi żyłkami. Kwitnie od lipca do września. Jej pędy pokryte są gwiazdkowatymi włoskami, co nadaje im szaroniebieski wygląd. ślazówka osiąga od 50-130 cm.

Przemysł kosmetyczny chętnie korzysta z roślin ślazowatych, gdyż zawarte w nich śluzy zmiękczają, łagodzą i odświeżają skórę, dlatego też dodawane są m.in. do kremów i maseczek.

Do rodziny ślazowatych Malvaceae należą także inne znane gatunki, uprawiane głównie w ciepłych rejonach świata (bawełna Gossypium). Są to rośliny zielne, ale obejmują również krzewy i drzewa. Włókno pozyskiwane z upraw bawełny to włoski nasienne o kształcie skręconej tasiemki (zbiera się je, gdy torebki nasienne pękają). Kwiaty bawełny kwitną na biało, żółto, różowo oraz czerwono.

Jednoroczna ketmia szczawiowa Hibiskus sabdariffa jest równie popularna co bawełna, rośnie w Azji i Afryce. Surowcem zielarskim jest kielich hibiskus, chętnie dodawany do ziołowych herbat. W naszym kraju występuje ketmia syryjska, ozdobny krzew (2-3 metry), o dużych pastelowych kwiatach, pojawiających się (jak kwiaty ślazów i prawoślazów) w lipcu i sierpniu.