Wygląd i osobliwy kształt kaktusów niezmiennie budzą duże zainteresowanie. Należą one do bardzo dużej grupy odpornych na suszę roślin zwanych sukulentami, zdolnych do gromadzenia wody w łodygach, liściach lub korzeniach. W przypadku kaktusów mamy do czynienia głównie z sukulentami łodygowymi, dlatego ich łodygi są wyraźnie zgrubiałe. Kształt kaktusów może być rozmaity. Są wśród nich formy idealnie kuliste, ale także rośliny o pędach wzniesionych. Mogą one prosto, bez rozgałęzień, piąć się ku górze (tzw. formy słupowe) albo, rozgałęziając się, tworzyć formy kandelabrowe, drzewiaste lub krzewiaste. Ciekawymi, mało kojarzonymi z kaktusami, są formy o wiotkich pędach. Często są to epifity, które rosną w koronach drzew, skąd pędy zwisają swobodnie. Ich pędy są z reguły członowane. Najbardziej znanymi rodzajami  z tej grupy są np. Rhipsalis, bierwion Epiphyllum i Schlumbergera, czyli tzw. kaktus bożonarodzeniowy. Ciekawym zjawiskiem są spotykane wśród kaktusów anomalie pędu, np. u pozbawionych chlorofilu mutantów Gymnocalycium mihanovichii. Zamiast typowej zielonej barwy mają one kolor żółty, różowy lub czerwony. Nie mogą żyć samodzielnie, więc szczepione są na podkładkach. Inną osobliwością są formy grzebieniaste występujące np. u rodzaju Notocactus.

Poza gromadzeniem wody w łodygach, kaktusy wykazują szereg innych przystosowań do długotrwałych okresów suszy. U większości gatunków pędy są pozbawione liści, dzięki czemu rośliny tracą znacznie mniej wody na skutek transpiracji (wyparowywania). Typowe liście występują jeszcze u rodzajów słabo zaawansowanych ewolucyjnie, np. u drzewidła Pereskia. U pozostałych rodzajów miejsce liści zajmują ciernie, które mogą być niezwykłą ozdobą. Ciernie mogą mieć nawet 10 cm długości. Spotyka się różne ich modyfikacje – mogą być staśmione (tzw. papierowe lub pergaminowe), włosowate, grzebieniaste lub pierzaste, przypominające piórka. Szczególnym rodzajem cierni są tzw. glochidy, czyli krótkie, małe i wyposażone w haczyki ciernie, typowe np. dla opuncji. Działają jak miniaturowe harpuny – łatwo się odłamują i wczepiają  w naskórek, dlatego są bardzo dokuczliwe. Dodatkową atrakcją kaktusów jest ich charakterystyczna, regularnie żebrowana powierzchnia. Zwykle żebra są proste, tj. biegną od wierzchołka rośliny pionowo w dół, czasem jednak bywają spiralnie skręcone. Ich liczba może być różna, w zależności od taksonu. U Astrophyllum żeber może być 5, a nawet 4, z kolei u rodzaju Stenocactus ich liczba przekracza 100 (do 120). U rodzaju Mammillaria zamiast żeber występują brodawki. Na szczytach żeber i brodawek umiejscowione są tzw. areole, czyli pokryte puchem miejsca, z których wyrasta po kilka cierni, a później także kwiaty – wspaniała nagroda za właściwą pielęgnację i cierpliwość. U większości kaktusów kwiaty ukazują się bowiem tylko u tych osobników, które osiągnęły określoną dla gatunku wielkość. Ponieważ kaktusy zazwyczaj rosną powoli, oczekiwanie na kwiaty może trwać wiele lat. Kwiaty kaktusów mają wyjątkową budowę. Wyglądem przypominają pędy. Rozwijają się na wyraźnych, pokrytych łuskami rurkach, często zawierających chlorofil. Im bardziej zaawansowany ewolucyjnie jest dany gatunek, tym mniej widoczne są cechy pędu. Kwiaty mogą kwitnąć w dzień lub tylko nocą. Często są bardzo okazałe. Jedne z największych rozmiarów, ponad 20 cm średnicy, osiągają kwiaty niektórych gatunków rodzaju Selenicereus, np. selenicereusu wielkokwiatowego S. grandiflorus, zwanego, z racji pory kwitnienia, królową nocy. Kwiaty innych rodzajów są znacznie mniejsze, zachwycają jednak bogactwem barw: od białej i żółtej, przez czerwoną, różową, do fioletowej i purpurowej. U niektórych, np. u Mammillaria i Rebutia, po przekwitnięciu ozdobą są owoce – czerwone jagody.

Poza epifitycznym rodzajem Rhipsalis, który naturalnie występuje w Afryce, ojczyzną wszystkich pozostałych gatunków są kontynenty amerykańskie – od Kanady po Patagonię i Cieśninę Magellana. Przez Indian kaktusy wykorzystywane są często na wiele sposobów. Dostarczają opału, budulca, służą za pochodnie, często są też spożywane. Pokarmem są np. owoce wielu gatunków, np. opuncji oraz kandyzowane pędy. Rośliny niejednokrotnie sadzone są w formie szpalerów, spełniając rolę płotu. Wiele gatunków jest łatwych w uprawie i dobrze się spisuje w ogrzewanych mieszkaniach, dlatego są też cenionymi roślinami ozdobnymi. Wspaniale sprawdzają się w tzw. ogródkach sukulentowych, w których łączone są z innymi sukulentami, np. agawami, aloesami, wilczomleczami, gasterią czy haworcją. Najlepiej komponują się z naturalnymi, glinianymi, nieszkliwionymi naczyniami w kolorze terakoty. Kaktusy, sadzone w kolorowych donicach o wyraźnych geometrycznych kształtach, stosowane są również w nowoczesnych wnętrzach. Rośliny, eksponowane jako egzemplarze soliterowe, przyciągają uwagę. Nadają się do tego gatunki o pokaźnych rozmiarach, np. kulisty Echinocactus grusonii,  w naturze dorastający nawet do 3 m średnicy, czy wzniesiony posągowy Cereus o niezwykłej powierzchni.