Dlaczego rośliny pachną?

Autorką tekstu jest mgr inż. Beata Romanowska

Najintensywniej pachną olejki eteryczne, które są biosyntetyzowane i wydzielane do atmosfery przez większość roślin zielonych, niektóre grzyby i bakterie. Ich ilość emitowana przez florę lądową do atmosfery w ciągu roku szacowana jest na 360 mln ton. Mimo to zawartość olejków u poszczególnych gatunków jest zwykle niewielka, np. ze 100 kg lawendy można wydestylować ok. 2,5 kg olejku, a ze 100 kg płatków róży nie więcej niż 0,5 kg.

Dlaczego więc rośliny pachną? Najważniejszym powodem jest zwabianie zwierząt, aby uczestniczyły w procesie przenoszenia pyłku, czyli zapylania roślin. Przy rozmnażaniu płciowym roślin najkorzystniejsze wydaje się zapylenie krzyżowe, tj. pyłkiem tego samego gatunku, ale innego osobnika, co pozwala na uzyskanie u potomstwa kombinacji cech obojga rodziców. Pyłek może być przenoszony przez wiatr, wodę oraz zwierzęta. Najczęściej rolę tę odgrywają owady, ale bywają też kwiaty, których pyłek przenoszą ślimaki, ptaki, nietoperze.

Tysięcznik Gałęzisty Centaurium Pulchellum (zdj.: Fotolia.com)

Rośliny wykształciły różne sposoby zwabiania zwierząt biorących udział w ich zapyleniu – najczęściej wykorzystując barwy, zapach i kształt kwiatów. Natomiast zwierzęta – głównie owady i ptaki – niejako w formie „zapłaty za usługi” otrzymują od roślin nektar lub pyłek, którymi się żywią, a bywa, że jest to tylko słodka obietnica, gdyż często zapachy te przypominają zapach feromonów płciowych.

A my? Możemy podziwiać piękno i odczuwać radość z pobudzania zmysłów (choć czasem zapachy wydzielane przez rośliny są dla nas nie do zniesienia, np. obrazki Arum nigrum roztacza okropny zapach padliny, przywabiając pewne chrząszcze). Ale korzyści płynące z zapachów roślin są dla nas bardziej wymierne, np. w aromaterapii wykorzystujemy substancje zapachowe do zachowania odporności organizmu na choroby i do poprawy samopoczucia.

Naturalne olejki eteryczne możecie też nabyć w niewielkiej formie, do infuzowania pomieszczeń

Zapach jako mechanizm ochronny

Przyczyną wydzielania zapachów przez rośliny jest również ich ochrona przed szkodnikami. Olejki lotne zawierają antyseptyki zabezpieczające przed drobnoustrojami i pasożytami zwierzęcymi. Mają działanie mikrobójcze dla bakterii gram (+) i gram (-), drożdży, pleśni, promieniowców, wirusów i pierwotniaków. Zaobserwowano również, że rośliny bardzo aromatyczne są niechętnie zjadane, np. błonkówki i mrówki nie lubią zapachu mięty, a komary zapachu sosny.

Inną funkcją jest filtracja promieni słonecznych docierających do roślin W naszym klimacie można zaobserwować nad dużymi skupiskami roślin, np. lasami sosnowymi, fioletowo-niebieską aureolę olejkową. Przypisuje się jej ochronę przed promieniowaniem czerwonym widma, powodującym nagrzewanie liści i zwiększenie transpiracji.

Substancje zapachowe występują we wszystkich częściach roślin – kwiatach, liściach, łodygach, korzeniach, owocach i nasionach. Są magazynowane w specjalnych zbiorniczkach zewnętrznych (gruczołkach, włoskach, miodnikach), np. u roślin z rodziny wargowych, lub wewnątrz rośliny, wśród komórek miękiszu jako kanały żywiczne, rury mleczne, komórki żywicowe, śluzowe, komórki olejkowe (np. w rodzinie wawrzynowatych, imbirowatych). U niektórych roślin, jak róże, fiołki, lewkonie – olejek wytwarzany jest tylko w komórkach skórki i bezpośrednio pod nią i szybko się ulatnia, dlatego po wysuszeniu płatki tych roślin tracą zapach.

Siedzibą i źródłem zapachów w kwiecie są zwykle płatki korony. Gruczołki olejkowe rozmieszczone są na nich rozmaicie: u storczyka Maxillaria rufescens zlokalizowane są tylko na brzegach płatków po ich dolnej stronie, u kokornaku Aristolochia grandiflora – u nasady rurki kwiatowej. Ich budowa jest podobna do gruczołków parzących pokrzywy – po ich dotknięciu czubek odłamuje się, przybierając kształt ostrej igły i wylewa się substancja olejkowa (w przypadku pokrzywy parząca). Liczne badania wykazały, że poszczególne części kwiatu mogą wydzielać różne zapachy, np. u pierwiosnki bezłodygowej Primula acaulis część wewnętrzna korony pachnie inaczej niż zewnętrzna.

Skład olejków

Olejki eteryczne stanowią złożoną mieszaninę związków organicznych obejmującą od 100 do ponad 300 składników w jednym olejku. Przyjmuje się, że należą głównie do terpenów i ich tlenowych pochodnych (alkoholi, ketonów, estrów).

Kiedy rośliny pachną najintensywniej?

Intensywność i czas trwania zapachu zależy od stadium rozwoju roślin. W okresie dojrzałości pyłku jest najintensywniejszy. Wraz z wiekiem zmienia się też jakość zapachu, np. dojrzała kolendra pachnie przyjemnie, ale w młodym wieku ma zapach przypominający zapach pluskiew. Zawartość olejków w roślinie zależy też od warunków środowiska – temperatury, wilgotności, długości dnia, a także podłoża, na jakim rosną rośliny, np. za najlepsze olejki lawendowe uważa się pochodzące z Francji, a różane – z Bułgarii.

W toku ewolucji owady i rośliny dostosowały się wzajemnie do okresów swojej aktywności. Trudno dziś powiedzieć, czy rośliny dostosowały się do zwierząt, czy odwrotnie. W każdym razie różne gatunki kwiatów otwierają się tylko o jednej określonej porze dnia lub nocy, co jest związane z aktywnością zapylających je zwierząt. Zjawisko to wykorzystywano do układania zegarów kwiatowych (ich prekursorem był Karol Linneusz): np. o godzinie 4-5 rano otwiera kwiaty róża dzika Rosa canina, o 5-6 len zwyczajny Linum usitissimum, o 6-7 wierzbówka kiprzyca, o 8-9 szczawik, o 9-10 tulipan, o 10-11 tysięcznik gałęzisty Centaurium pulchellum, a o 11-12 pięciornik wyprostowany Potentilla recta. Niektóre gatunki kwiatów otwierają się dopiero po południu lub wieczorem. Do tych ostatnich należą maciejka Matthiola i tytoń Nicotiana.

Każdy gatunek roślin na również ściśle określony czas najobfitszego wydzielania nektaru i pyłku kwiatowego, np. róża najwięcej pyłku wydziela w godzinach 7-11, mak lekarski 6-9, a werbena od 7-12.