Brzozy Betula kojarzą się nam najczęściej z drzewem o biało-czarnej korze i melancholijnej, przewieszającej się koronie. Widuje się je na nieużytkach, brzegach lasów oraz innych suchych, jałowych miejscach. Najbardziej znana jest brzoza brodawkowata Betula pendula, która rośnie naturalnie niemal w całej Europie i Azji, aż do zachodniej Syberii i Kaukazu.

Co ciekawe, brzoza ta jest tylko jednym z kilkudziesięciu gatunków brzóz występujących na świecie. Różnią się między sobą nie tylko wysokością, kształtem i wielkością liści, ale przede wszystkim wyglądem kory.

Większość gatunków brzóz można śmiało sadzić w ogrodach jako drzewa ozdobne, bo pięknie dekorują je zimą. Szczególnie ładnie prezentują się w towarzystwie krzewów o kolorowych pędach, np. wielu odmian dereni lub wierzb, oraz roślin kwitnących późną zimą lub wczesną wiosną, np. oczarów, leszczynowców, ciemierników, roślin cebulowych.


Brzoza - najpopularniejsze odmiany

W ostatnich latach w sprzedaży pojawiło się wiele interesujących gatunków i odmian brzóz o oryginalnym pokroju oraz ciekawej korze, które możemy uprawiać w naszych przydomowych ogrodach. Oto najciekawsze z nich. Brzoza pożyteczna Betula utilis to drzewo dorastające do 8-10 metrów o ażurowej, stożkowatej koronie i gładkiej korze. Może rosnąć i w słońcu, i w półcieniu. Poszukiwana przez wielu brzoza o białej korze to odmiany np. ‘Doorenbos‘, ‘Long Trunk‘ czy ‘White Light‘, są chętnie sadzone w europejskich ogrodach. 

 

Brzozy od A do Z

 

Odmiana ‘Doorenbos‘, często spotykana w sprzedaży pod nazwą Betula jacquemontii, jest obecnie najpopularniejszą na rynku odmianą brzozy. Jej kredowobiała kora pięknie kontrastuje z ciemnozielonymi błyszczącymi liśćmi. Rośnie szybko i zdrowo, doskonale prezentuje się zarówno solo, jak i w grupie. Inne, podobne odmiany to ‘Grayswood Ghost‘ i ‘Silver Shadow‘.

Ciekawą odmianą brzozy pożytecznej jest angielska selekcja o nazwie ‘Long Trunk‘. Drzewo to charakteryzuje się wyjątkowo oryginalnym, płaczącym, parasolowatym pokrojem oraz, podobnie jak odmiana ‘Doorenbos‘, gładką białą korą. Osiąga niecałe 5 m wys. Kolejną ciekawą odmianą, którą warto sadzić w parkach i ogrodach, jest brzoza ‘White Light‘. Ta irlandzka selekcja wyróżnia się atrakcyjną kremowobiałą korą, na której pojawiają się liczne beżowe paski – przetchlinki. To te odmiany brzozy uchodzą za najbardziej dekoracyjne.

 

Odmiany brzozy nadrzecznej

Brzoza nadrzeczna Betula nigra osiąga w Polsce nawet kilkanaście metrów wysokości. Jej największą ozdobą jest łuszcząca się kora w różnych odcieniach brązu i szarości. Najlepiej rośnie na stanowisku słonecznym. Lubi ziemie żyzne, wilgotne, lekko kwaśne. 

Amerykańska odmiana brzozy nadrzecznej – ‘Fox Valley‘ – to jedna z najwartościowszych brzóz, całkowicie mrozoodporna, polecana przede wszystkim do małych ogrodów, bo osiąga zaledwie 5-6 m wysokości. Ma płaskokulistną koronę i kędzierzawą korę. Na młodych pędach jest ona szarobrązowa, łuszcząca się jak papier. Na starym pniu kora robi się spękana,  biała, beżowa i żółtawa. 'Fox Valley' pięknie wygląda posadzona w grupach. Imituje wtedy naturalne zarośla.

Odmiana ‘Summer Cascade’ wyróżnia się płaczącym pokrojem. Osiąga niewielkie rozmiary. Najlepiej wygląda w wyeksponowanym miejscu, np. nad zbiornikiem wodnym. Jeszcze bardziej spektakularną strukturą kory odznacza się brzoza dahurska Betula davurica. To wielopniowe, niskie drzewo (dorasta do ok. 8 m) o łuszczącej się płatami, intensywnie brązowo-szarej korze.

Brzoza białochińska Betula albosinensis dorasta w Polsce nawet do 15 m, ma luźną, szeroko stożkowatą koronę. Największą ozdobą tego drzewa jest  biało-żółtawo-brązowo-różowa kora. Dekoracyjne są też jej długie (do 15 cm), zwisające męskie kwiatostany. Gatunek ten preferuje gleby umiarkowanie wilgotne i przepuszczalne. W surowe zimy zalecane jest okrywanie słomą lub agrowłókniną młodych egzemplarzy. Polecaną jej odmianą jest ‘Fascination‘. Brzoza białochińska przeznaczona jest do dużych ogrodów i parków.

 

Brzoza karłowata - betula humilis

Betula humilis naturalnie rośnie na obszarze Polski i całej środkowej Europy, we wschodniej Syberii, aż po północną Mongolię oraz na oderwanych stanowiskach przedgórza Alp i Karpat. 

Właśnie w Polsce przebiega południowa granica jej zasięgu. Można ją spotkać na niskich torfowiskach, podmokłych łąkach i w zaroślach wierzb na Pomorzu, Polesiu  i Lubelszczyźnie. Jest to idealna brzoza do ogrodu. Przez ekologów określana jest mianem reliktu glacjalnego i jest pod ścisłą ochroną gatunkową. Tworzy gęste krzewy dorastające do 2-3 m. Kora na pędach jest czerwonobrunatna, a młode pędy pokryte są włoskami z wyraźnymi żółtymi gruczołkami.

Inna odmiana, brzoza karłowata Betula nana L. to niski krzew o bardzo różnej wysokości, dorastający od 20 do 70 cm. Jego pędy pokładają się, a z czasem ukorzeniają. Jest to najniższa ze wszystkich brzóz występujących naturalnie w Polsce. Gałęzie tego krzewu pokładają się, a końce wznoszą się łukowato. Liście jesienią wybarwiają się na pomarańczowo lub czerwono. Kwiaty brzozy, popularnie nazywane kotkami, dojrzewają już w kwietniu.   

W ogrodach brzoza karłowata i niska ładnie prezentują się posadzone w miejscach wilgotnych razem z turzycami i kniecią błotną. Mogą również rosnąć  na rabatach naturalistycznych razem z wrzosami oraz w ogrodach skalnych. Jesienią ładnie wybarwiają się na czerwono i żółto, wówczas krzewy są bardzo ozdobne. Prowadzone w formie piennej, którą otrzymuje się w wyniku szczepienia, tworzą malownicze niskie drzewka, nadające się do sadzenia w pojemnikach. Dobrze rosną na glebach wilgotnych, kwaśnych, na stanowisku słonecznym lub półcienistym. Gdzie można kupić sadzonki brzozy? Jest ona raczej dostępna w szkółkach specjalizujących się w uprawie drzew i krzewów.

 

Brzoza - preferowane stanowisko

Rodzaj Betula obejmuje wiele gatunków, które znakomicie radzą sobie w naszej strefie klimatycznej. Powinny być jak najczęściej sadzone w przydomowych ogrodach i parkach, nie tylko z uwagi na różnorodne wymagania glebowe, ciekawe kształty korony, ale przede wszystkim na piękno ich kory: kolor oraz jej strukturę. Warto pamiętać o tym, że chcąc dodatkowo podkreślić urodę kory tych drzew, należy je posadzić na odpowiednim tle oraz obsadzić roślinami o dobranej wysokości.

Brzozy o białej korze, np. ‘Doorenbos’ czy ‘White Light’, wyglądają atrakcyjnie na ciemnozielonym tle (np. sosny czarnej), na wiosnę zaś pięknie kontrastują z ich korą kwitnące miodunki, ułudki, przylaszczki. Brzoza nadrzeczna ‘Fox Valley’ znakomicie prezentuje się na tle ceglanego muru, podsadzona zimozielonym barwinkiem. 

 

Sok z brzozy

Mniej więcej w połowie marca w brzozach zaczynają intensywnie krążyć soki. Trwa to ok. 2-3 tygodni, do chwili gdy pączki zaczynają przeobrażać się w listki. W czasie tych kilkunastu dni drzewa pobierają z ziemi duże ilości wody i mikroelementów, które są przetwarzane w substancje odżywcze doprowadzane do wszystkich, nawet najodleglejszych części pędów. 

Nasi przodkowie zbierali i pili sok, by wzmocnić i oczyścić organizm po wyczerpującej zimie. Wiedzieli, co robią, bo oskoła, jak po staropolsku nazywa się sok z brzozy, zawiera wartościowe cukry, kwasy organiczne i mikroelementy, które działają niemal jak eliksir młodości: są dobre na nerki, działają korzystnie na cerę.

 

Pobieranie soku z brzozy

Są dwie podstawowe techniki zbierania soku: z gałęzi i z pnia. Pierwsza jest mniej wydajna i polecana do jednokrotnego zastosowania. Polega ona na odcięciu końcówki pędu i wsunięciu nań butelki. Butelkę trzeba podwiązać do gałęzi sznurkiem, a najlepiej zakleić taśmą klejącą, tak by do środka nie przedostawały się nieczystości, a także łakome na sok mrówki (zebrany sok dobrze jest przefiltrować przez gazę lub drobnooczkowe sitko).

Drugi sposób zbierania soku jest bardziej inwazyjny, aczkolwiek wydajniejszy, a polega na wywierceniu w pniu niewielkiego otworu. Jego głębokość nie powinna przekraczać 5 cm. Nie ma powodów, by wykonywać głębszy odwiert, bo najwięcej soków i tak krąży w zewnętrznej części pnia, a nie w jego środku.

Średnica otworu nie powinna przekraczać 5 mm. Otwór wiercimy na wysokości kolan, najlepiej po stronie północnej, i wtykamy weń drewnianą, plastikową lub metalową rurkę (można na nią nasunąć elastyczny wężyk). Pod taki prowizoryczny kranik podstawiamy duże szklane naczynie.    Zgodnie z niepisanym kodeksem dobrych praktyk w jednym drzewie wykonujemy tylko jeden odwiert służący do jednorazowego pobrania soku. Wybieramy dorosłe drzewa o średnicy pnia ok. 20 cm. Po zebraniu soku otwór zatykamy drewnianym kołkiem lub uszczelniamy żywicą, a okaleczony pień zabezpieczamy maścią ogrodniczą. Brzozy są drzewami wytrzymałymi i nawet utrata kilku litrów soku nie powinna osłabić ich witalności.

Zalety soku z brzozy

Sok brzozowy ma ledwie wyczuwalny słodkawy smak. Choć jest w zasadzie bezwonny, szybko chłonie zapachy z otoczenia. Po zebraniu należy go przechowywać w lodówce nie dłużej niż 3-5 dni. W sklepach można spotkać soki butelkowe pasteryzowane, o smaku aronii, dzikiej róży, jabłka, cytryny. Sok naturalny można podać z plasterkiem pomarańczy lub limonki, wyłącznie na zimno. Soku nigdy nie podgrzewamy. Z jednego drzewa zbierzemy nawet 5 litrów cieczy na dobę, ostatecznie zależy to od stanowiska i wielkości drzewa. W kuracji oczyszczającej zaleca się pić trzy szklanki soku dziennie. Pozyskiwanie oskoły ma długie tradycje zwłaszcza w Rosji, w Kanadzie popularne jest zbieranie soku klonowego. Brzoza właściwości lecznicze posiada więc bardzo korzystne dla ludzkiego zdrowia.